Mimo że twierdza dęblińska połowicznie leży już na Lubelszczyźnie, to jednak jej trzy lewobrzeżne forty (lub ich szczątki) współcześnie znajdują się na terenie Województwa Mazowieckiego. Dlatego też temat mieści się w zakresie „mazowieckich fortyfikacji”.

Jako pierwszy strategiczne położenie rejonu Dęblina dostrzegł Napoleon Bonaparte. Ideę tę rozwinął utalentowany strateg wojsk Królestwa Kongresowego – gen. Ignacy Prądzyński. Planowana twierdza według niego powinna stanąć w widłach ujścia Wieprza do  Wisły, gdzie byłaby zabezpieczona przed atakami z zachodu (Prusacy) i południa (Austriacy). Jego idee wykorzystali Rosjanie przy projektowaniu twierdzy. Po powstaniu listopadowym w uznaniu zasług książę Iwan Paskiewicz otrzymał od cara Mikołaja I prawo przejęcia w dziedziczną własność ziem wchodzących w skład klucza dęblińskiego, należących pierwotnie do Mniszchów, a w tym momencie do Jabłonowskich. Na tych terenach Paskiewicz już jako namiestnik Królestwa Polskiego w 1832 r. przystąpił do budowy twierdzy. Dęblin zmienił odtąd nazwę na Iwangorod (Iwanogród). W ramach represji popowstaniowych kosztami budowy dęblińskiej fortecy obciążono skarb Królestwa Polskiego.

KOSZARY CYTADELI, CZERWIEC 2011

Głównym projektodawcą i budowniczym był gen. Iwan Dehn. Właściwe prace ruszyły w 1837 r., w ciągu 10 lat wybudowano na prawym brzegu cytadelę zaś na lewym brzegu samodzielny fort Gorczakowa. Ceglana cytadela miała narys pięciokątny, jej skarpy, przeciwskarpy i kazamaty przykryte od strony Wisły nasypem ziemnym otaczała głęboka fosa. Wybudowano trzy bastiony i dwa półbastiony cytadeli. Wewnątrz stanęły 1,5 – kilometrowe koszary o kształcie pięcioboku, mające dwie kondygnacje. Ceglane elewacje wieńczył pokaźny gzyms. Na załamaniach budynku dostawiono dwie półokrągłe baszty, które miały własne wewnętrzne dziedzińce. Koszary otaczały rozległy, 13 – hektarowy plac broni, przy którym rozmieszczono budynek komendanta twierdzy, magazyny (także pokryty sporym nasypem ziemnym magazyn prochu), oraz cerkiew. Budowle wznoszono w stylu eklektycznym, były bogato zdobione, z elementami neoromańskimi i neogotyckimi, kręconymi kamiennymi kolumnami czy wzorami geometrycznymi z trójkolorowej cegły. Wyróżniała się zbudowana w stylu nawiązującym do architektury starożytnego Egiptu brama Jerzego (w II RP Warszawska). Pozostałe bramy nosiły nazwy : Mikołaja (po 1918 r. Lubelska) oraz Włodzimierza (po 1918 r. Wiślana).  Komendant zamieszkiwał w masywnym budynku, zbudowanym na podobieństwo rosyjskiej daczy. 

BRAMA WARSZAWSKA C.D. CZERWIEC 2011

Wybudowane później forty zewnętrzne łączyły fosę z wałem głównym wąskimi poternami. Nieopodal bastionu południowo-zachodniego zbudowano kaponierę wyposażoną w śluzy, doprowadzające wodę z Wisły do fosy. Gen. Turny zbudował w 1847 r. fort Gorczakowa (po 1918 r. fort Turny), o niewielkich rozmiarach za to z wysokimi wałami ziemnymi. Powstały tam dwie półokrągłe kaponiery. Później koło fortu Gorczakowa powstał port rzeczny dla rosyjskich flotylli śródlądowych. W tymże 1847 r. Rosjanie wzmocnili cytadelę na prawym brzegu Wisły fortami zewnętrznymi (redutami) Kątskiego i Zajączka oraz trzema wysuniętymi lunetami (Małachowskiego, Dwernickiego, Rozłuckiego), wszystkie te obiekty miały w zasięgu swych dział także lewy brzeg rzeki.

KOSZARY CYTADELI, CZERWIEC 2011

Lunety oddzielało 200 – 300 m od fortów bastionowych cytadeli. W 1853 r. służbę w twierdzy w 3 pułku saperów odbył por. Romuald Traugutt, przyszły dyktator powstania 1863 r. Mimo nielicznej załogi (jeden batalion piechoty, 290 artylerzystów, 15 saperów) twierdza Dęblin nie była atakowana podczas powstania styczniowego. Mając tak małą załogę sama jednak również nie odegrała żadnej roli w walce z powstańcami.