Fort Beniaminów, leżący dziś na terenie gminy Nieporęt koło Zalewu Zegrzyńskiego, był częścią twierdzy Zegrze, która wraz z twierdzami Modlin i Warszawa tworzyła Warszawski Rejon Ufortyfikowany.

Wybudowano go na linii Zegrze – Warszawa, ok. 6 km na południowy wschód od Zegrza. Wespół z czterema fortami Beniaminów miał osłaniać Zegrze i Warszawę od wschodu. Zbudowano tylko dwa z nich – Wawer i Kawęczyn, które weszły w skład Twierdzy Warszawa, planowane forty w Pustelniku i Maciołkach nie miały zostać zrealizowane.

Rosyjscy inżynierowie forteczni rysowali plany budowanych przez siebie fortów zaznaczając na nich postępy prac wraz z obszernymi komentarzami; był to sposób składania raportu ze swej działalności. Plan 10-hektarowego fortu Beniaminów, podobnie jak większość archiwaliów dotyczących rosyjskich fortyfikacji na ziemiach polskich z przełomu XIX i XX wieku znajduje się w Centralnym Państwowym Wojenno-Historycznym Archiwum w Moskwie.

W 1904 r. fort nie miał jeszcze koszar i wykończonych ziemnych umocnień w szyi, lecz jego elementy czołowe i barkowe już istniały. Fort Beniaminów był pomyślany jako większy od fortu Dębe, miał narys w kształcie nieregularnego pięcioboku przypominającego trapez, jego linia czoła była łamana i złożona z dwóch nierównych odcinków. W ten sposób lepiej wpisano go w otaczający teren. Można go opisać jako fort jednowałowy z wałem jednocześnie dla piechoty i artylerii, koszary szyjowe łączyła z wałem skazamatowana galeria. Wewnątrz fortu powstały obszerne dziedzińce, które połączono z trzema kaponierami skarpowymi, mającymi bronić dostępu do suchej fosy w części szyjowej. W wale umieszczono schrony wyposażone w windy dla podawania pocisków, w barkach wybudowano skazamatowane tradytory.

Z koszar do wału biegła poterna, z której wychodziły cztery wyjścia na dziedziniec fortu. Skręcającą na południe poternę pokrywał nasyp ziemny, dzieliła ona teren fortu na większą część północną i mniejszą południową. Na barkach fortu mieściły się tradytory, po których pozostały tylko betonowe gruzowiska. Kaponiery broniące fosy obecnie nie istnieją, choć zachowała się poterna biegnąca do jednej z nich. Przy wejściach do potern umieszczono przelotnie, ulokowano tam również magazyny artylerii i schrony dla artylerzystów.

Wybudowano też potężne betonowe koszary szyjowe. Beniaminów posiadał nowoczesne betonowe stanowiska dla działek szybkostrzelnych, był świadectwem dynamicznego rozwoju rosyjskiej fortyfikacji w przededniu wybuchu I wojny światowej. Załogę tworzyły trzy kompanie z 2 Zegrzyńskiego Pułku Piechoty, ok. 500 żołnierzy. Zakwaterowano je w kompleksie wybudowanych jako zaplecze fortu w 1907 – 1908 r. koszar w Białobrzegach. 

W 1909 r. w związku z decyzją ministra wojny gen. Suchomlinowa o likwidacji większości fortyfikacji w Królestwie Polskim przystąpiono do rozbiórki fortów Wawer i Kawęczyn na prawym brzegu Wisły. Fort Beniaminów rozbrojono w 1913 r. Zajęty bez walki przez Niemców w sierpniu 1915 r., szybko został wykorzystany przez nich jako element tworzonej na wschód od Warszawy linii obronnej rozciągniętej do Zegrza - Brückenkopf Warschau (Przedmoście Warszawa).

W 1917 r. w koszarach w Białobrzegach Niemcy internowali oficerów Legionów Polskich którzy odmówili złożenia przysięgi cesarzom Niemiec i Austro-Węgier. 16 sierpnia 1920 r. Beniaminów znalazł się na linii frontu, bronił go 48 pp WP, sowieckiej 63 Brygadzie Strzelców nie udało się go opanować. W okresie międzywojennym z terenu fortu pozyskiwano beton, który wykorzystywano do budowy dróg w Radzyminie. Podczas II wojny światowej Niemcy przystąpili do unowocześniania i rozbudowy starej linii Brückenkopf Warschau. Beniaminów zamieniono w Stalag 368 – obóz dla jeńców sowieckich. W białobrzeskich koszarach miano również więzić jeńców włoskich, w lesie mają jeszcze dziś znajdować się włoskie kamienie nagrobne, jako ślady istniejącego w 1944 r. Oflagu 73. Latem 1944 r. Armia Czerwona bombardowała fort z powietrza, zająwszy go wysadziła w powietrze wszystkie kaponiery i tradytory. Zniszczona została środkowa część koszar.

Po wojnie fort użytkowało Ludowe Wojsko Polskie. W latach 1980 – tych Zmotoryzowane Oddziały Milicji Obywatelskiej znalazły „ciekawe” zastosowanie dla obiektu – przeprowadzano tu ćwiczenia z użyciem materiałów wybuchowych, które powiększyły ogólne zniszczenia. W pomieszczeniach fortu w swoim czasie urządzono pieczarkarnię, lecz została zlikwidowana po interwencji Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, zniknęło też wysypisko śmieci na terenie obiektu..

W latach 90 – tych na forcie Beniaminów można było spotkać rozbijających się na dziko miłośników campingu, miały tu miejsce rajdy samochodowe i turnieje paintballa, pojawiali się też poszukiwacze militariów. Terenowe samochody i motocykle wpuszczane na fort przez Agencję Mienia Wojskowego poważnie powiększały dewastację wałów, doprowadzając do interwencji Towarzystwa Przyjaciół Nieporętu, Warszawskiego Oddziału Towarzystwa Przyjaciół Fortyfikacji i wreszcie – Gazety Wyborczej - u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. W internecie można znaleźć informację iż w 2008 r. teren fortu został wydzierżawiony firmie Land Rover, mającej budować tam Akademię Jazdy off-road Land Rover. Obecnie teren jest otoczony płotem, strzeże go firma ochroniarska.

Katarzyna Gruszecka już w 1996 r. pisała iż fort powinien zostać objęty ochroną konserwatorską, jak i adaptowany do roli atrakcji turystycznej. Według autorki szczególnie wartym zadbania elementem architektonicznym fortu są klasycyzująco-manierystyczne koszary szyjowe, w których można dopatrzeć się detali charakterystycznych dla fortyfikacji włoskich. Wypromowanie fortu powinno być zadaniem dla samorządów lokalnych; czy jako ośrodek sportowy, czy obiekt gastronomiczny, pole namiotowe lub klub młodzieżowy, Beniaminów mógłby przyciągnąć turystów. Niestety wydaje się że jego najbliższa przyszłość nie rysuje się w jasnych barwach.

Tekst : Paweł Brudek,

Fotografie wraz z komentarzami : Mariusz Brudek