Twierdza Dęblin

FURTA PÓŁNOCNA DO WNĘTRZA TWIERDZY W STYLU STAROEGIPSKIM, CZERWIEC 2011 r. BRAMA PÓŁNOCNA (WŁODZIMIERSKA LUB MOSKIEWSKA, PO 1918 R. ZWANA WARSZAWSKĄ, NIE ZACHOWAŁA SIĘ.)

Mimo że twierdza dęblińska połowicznie leży już na Lubelszczyźnie, to jednak jej trzy lewobrzeżne forty (lub ich szczątki) współcześnie znajdują się na terenie Województwa Mazowieckiego. Dlatego też temat mieści się w zakresie „mazowieckich fortyfikacji”.

Jako pierwszy strategiczne położenie rejonu Dęblina dostrzegł Napoleon Bonaparte. Ideę tę rozwinął utalentowany strateg wojsk Królestwa Kongresowego – gen. Ignacy Prądzyński. Planowana twierdza według niego powinna stanąć w widłach ujścia Wieprza do Wisły, gdzie byłaby zabezpieczona przed atakami z zachodu (Prusacy) i południa (Austriacy). Jego idee wykorzystali Rosjanie przy projektowaniu twierdzy. Po powstaniu listopadowym w uznaniu zasług książę Iwan Paskiewicz otrzymał od cara Mikołaja I prawo przejęcia w dziedziczną własność ziem wchodzących w skład klucza dęblińskiego, należących pierwotnie do Mniszchów, a w tym momencie do Jabłonowskich. Na tych terenach Paskiewicz już jako namiestnik Królestwa Polskiego w 1832 r. przystąpił do budowy twierdzy. Dęblin zmienił odtąd nazwę na Iwangorod (Iwanogród). W ramach represji popowstaniowych kosztami budowy dęblińskiej fortecy obciążono skarb Królestwa Polskiego.

KOSZARY CYTADELI, CZERWIEC 2011

Głównym projektodawcą i budowniczym był gen. Iwan Dehn. Właściwe prace ruszyły w 1837 r., w ciągu 10 lat wybudowano na prawym brzegu cytadelę zaś na lewym brzegu samodzielny fort Gorczakowa. Ceglana cytadela miała narys pięciokątny, jej skarpy, przeciwskarpy i kazamaty przykryte od strony Wisły nasypem ziemnym otaczała głęboka fosa. Wybudowano trzy bastiony i dwa półbastiony cytadeli. Wewnątrz stanęły 1,5 – kilometrowe koszary o kształcie pięcioboku, mające dwie kondygnacje. Ceglane elewacje wieńczył pokaźny gzyms. Na załamaniach budynku dostawiono dwie półokrągłe baszty, które miały własne wewnętrzne dziedzińce. Koszary otaczały rozległy, 13 – hektarowy plac broni, przy którym rozmieszczono budynek komendanta twierdzy, magazyny (także pokryty sporym nasypem ziemnym magazyn prochu), oraz cerkiew. Budowle wznoszono w stylu eklektycznym, były bogato zdobione, z elementami neoromańskimi i neogotyckimi, kręconymi kamiennymi kolumnami czy wzorami geometrycznymi z trójkolorowej cegły. Wyróżniała się zbudowana w stylu nawiązującym do architektury starożytnego Egiptu brama Jerzego (w II RP Warszawska). Pozostałe bramy nosiły nazwy : Mikołaja (po 1918 r. Lubelska) oraz Włodzimierza (po 1918 r. Wiślana). Komendant zamieszkiwał w masywnym budynku, zbudowanym na podobieństwo rosyjskiej daczy.

BRAMA WARSZAWSKA C.D. CZERWIEC 2011

Wybudowane później forty zewnętrzne łączyły fosę z wałem głównym wąskimi poternami. Nieopodal bastionu południowo-zachodniego zbudowano kaponierę wyposażoną w śluzy, doprowadzające wodę z Wisły do fosy. Gen. Turny zbudował w 1847 r. fort Gorczakowa (po 1918 r. fort Turny), o niewielkich rozmiarach za to z wysokimi wałami ziemnymi. Powstały tam dwie półokrągłe kaponiery. Później koło fortu Gorczakowa powstał port rzeczny dla rosyjskich flotylli śródlądowych. W tymże 1847 r. Rosjanie wzmocnili cytadelę na prawym brzegu Wisły fortami zewnętrznymi (redutami) Kątskiego i Zajączka oraz trzema wysuniętymi lunetami (Małachowskiego, Dwernickiego, Rozłuckiego), wszystkie te obiekty miały w zasięgu swych dział także lewy brzeg rzeki.

KOSZARY CYTADELI, CZERWIEC 2011

Lunety oddzielało 200 – 300 m od fortów bastionowych cytadeli. W 1853 r. służbę w twierdzy w 3 pułku saperów odbył por. Romuald Traugutt, przyszły dyktator powstania 1863 r. Mimo nielicznej załogi (jeden batalion piechoty, 290 artylerzystów, 15 saperów) twierdza Dęblin nie była atakowana podczas powstania styczniowego. Mając tak małą załogę sama jednak również nie odegrała żadnej roli w walce z powstańcami.

W 1878 r. generał Todtleben postanowił unowocześnić twierdzę i dobudować do niej siedem wysuniętych naprzód fortów, z czego cztery znalazły się na prawym brzegu Wisły, zaś trzy na lewym.

SIEDZIBA KOMENDANTA TWIERDZY, CZERWIEC 2011

Wszystkie forty miały kształt pięcioboku, na ich wielkość i uzbrojenie artyleryjskie wpływ miały doświadczenia dopiero co ukończonej wojny rosyjsko-tureckiej. Miały po dwa wały – niski dla piechoty i wysoki dla artylerii, załoga kryła się w koszarach szyjowych. W 1881-1882 r. powstał fort I Młynki (przy szosie do Stężycy), na podmokłym terenie koło wsi Mierzwiączka stanął fort II o takiejż nazwie, fort III Dęblin powstał na lewym brzegu pod Masowem, fort IV Borowa ulokowano między wsiami Borowo i Skoki; koło wsi Borek na lewym brzegu zbudowano fort V; najdalszy zachodni fort VI Nagórnik (albo fort Wannowskiego, byłego ministra wojny Rosji) powstał w 1885 r. na terenie wsi Nagórnik; zaś między wsiami Głusiec i Piwonią (ob. Przewóz) w 1884 r. zbudowano fort VII Głusiec.

SIEDZIBA KOMENDANTA TWIERDZY, CZERWIEC 2011

Nowe obiekty, cytadelę i fort Gorczakowa łączyły drogi wewnętrzne, połączono je też telegraficznie za pomocą podziemnej instalacji. Twierdza jak na swój czas prezentowała bardzo nowoczesny poziom. Od 1882 r. twierdza Iwangorod należała do Nadwiślańskiego Rejonu Ufortyfikowanego, obejmującego także inne twierdze wiślane : Nowogieorgijewsk i Warszawę. Od początku lat 1890-tych Rosjanie zamierzali przeprowadzić kolejne unowocześnienie umocnień, lecz spodziewając się małej przydatności fortów w przyszłej wojnie ograniczyli się tylko do umocnienia betonem kazamat, kojców i potern w trzech fortach na lewym brzegu Wisły.

OZDOBNE SCHODY, DOM (PAŁAC ?) KOMENDANTA, CZERWIEC 2011

Do końca XIX wieku na terenie twierdzy powstały jeszcze magazyny artyleryjskie, warsztaty rusznikarskie oraz prochownia. We wsi Zajezierze między fortami Gorczakowa a Wannowskiego zbudowano koszary dla piechurów i artylerzystów, także budynki administracyjne, stajnie, kuźnie, szpital, kuchnię i ujeżdżalnię dla koni. Zajezierze stało się zapleczem twierdzy na lewym brzegu. Komunikację umożliwiała pobliska linia kolejowa Dęblin-Radom, której stacja (Zajezierze) została wyposażona w odpowiednio wielką rampę. Kompleks ten użytkowało wojsko polskie po 1918 r., tworząc tam tzw. obozy Kościuszki i Traugutta.

WNĘTRZE CYTADELI, JEDEN Z BUDYNKÓW KOSZAROWYCH, CZERWIEC 2011

Pod koniec XIX w. w cytadeli stanęła cerkiew oraz kaplica katolicka dla garnizonu. Koło reduty Zajączka utworzono cmentarz, istniejący po dziś dzień pod nazwą Balonna. Przy wsiach Dęblin i Modrzyce nieopodal twierdzy powstała osada Irena, na cześć żony Teodora Paskiewicza, syna Iwana-namiestnika. W związku z nową strategią obronną Rosji gen. Suchomlinowa w 1909 r. zrezygnowano z utrzymywania linii obronnej na Wiśle; w rezultacie miały ulec zniszczeniu twierdze Nowogieorgijewsk, Warszawa i Iwangorod. Wojsko opuściło tą ostatnią. W powstałym chaosie i w atmosferze konfliktu między Sztabem Generalnym a Ministerstwem Wojny Rosjanie dopuścili do dewastacji obiektów przez okoliczną ludność, która pozyskiwała m.in. z cytadeli materiał budowlany, na sytuacji skorzystał również wywiad niemiecki.

j.W., CZERWIEC 2011

Miarą bałaganu może być fakt, że w tej sytuacji w 1910 r. Iwangorod znów otrzymał zadanie ochrony przeprawy przez Wisłę, lecz nie zrobiono nic by powstrzymać postępującą ruinę i zarastanie opuszczonych obiektów przez dziką roślinność. W 1913 r. cała artyleria twierdzy składała się z ośmiu dział ciężkich, z których można było użyć tylko połowę. Jak wspominał Jan Ragino, oficer saperów polskiego pochodzenia, którego pamiętnik można przeczytać na stronie autorstwa Krzysztofa Marcinka http://twierdzadeblin.cal.pl : Do Dęblina przyjechaliśmy z Infantiewem wieczorem. Wiedziałem, że to przestarzała twierdza z ceglanymi fortami. Tak więc ceglana cytadela w ogóle mnie nie zachwyciła.

SIEDZIBA KOMENDANTA W TLE, CZERWIEC 2011

Obsadzona zaledwie przez jeden pułk piechoty, twierdza była absolutnie niezdolna do walki w momencie wybuchu I wojny światowej, gdy jej dowództwo objął Polak, gen. Eugeniusz de Henning-Michaelis. Mając rozkazy przygotowania obiektu na potrzeby zbliżającej się rosyjskiej ofensywy dla której twierdza miała być zapleczem, Michaelis wybudował podziemną sieć telefoniczną, schrony piechoty na przedpolach trzech lewobrzeżnych fortów (z użyciem m.in. szyn kolejowych), na jego rozkaz również rejon twierdzy musiały opuścić kobiety i dzieci. Pierwszy atak na twierdzę miał miejsce 19 sierpnia, gdy bezskutecznie zbombardowały ją samoloty austriackie.

ZACHOWANE PODZIEMIA, ŚLAD PO PRAWOSŁAWNEJ KAPLICY, CZERWIEC 2011

Od 31 sierpnia dowódcą był już płk. Inżynier Aleksy von Schwarz, weteran wojny rosyjsko-japońskiej, podczas którek uczestniczył w legendarnej obronie Port Artura. Mimo alarmujących raportów na temat stanu twierdzy jakie słał do naczelnego dowództwa, polecono mu „utrzymać się do ostatniego suchara.” Jego zadaniem było przygotowanie do walki fortów lewobrzeżnych, które miały największą szansę by zostać zaatakowane. Jako że stały one w starym korycie Wisły, pułkownik zakładał w sytuacji krytycznej zalanie tego obszaru. Forty połączono okopami, ustawiono zasieki z drutu kolczastego, za linią fortów lewobrzeżnych ulokowano dwie działobitnie, na których stanęła połowa ciężkiej artylerii.

BRAMA LUBELSKA, CZERWIEC 2011

Wg. Jana Ragino zasieki miały być naładowane prądem elektrycznym. Takie zadanie otrzymał ekscentryczny konstruktor-wynalazca Włodzimierz Walerianowicz Tatarinow, któremu płk. Schwarz oddał do dyspozycji małą elektrownię polową. Obsługiwał reflektor forteczny. Zasłynął z prób skonstruowania maszyny latającej przypominającej helikopter, co jednak zakończyć się miało niepowodzeniem, podobnie jak w przypadku skonstruowania miny samobieżnej. Szwarc zlecił przeprowadzenie prac wzmacniających fortyfikację. Wspomina Jan Ragino : Szwarc sam nam dał wytyczne- zrobić kaponiery tymczasowe z drewna, z podwójnymi ściankami, z glinianym zasypem. Strop – zwarty rząd szyn, wzmocniony dwoma rzędami kłód i gliniany zasyp. Zrobiliśmy to. (…) Ja zostałem oficjalnie mianowany na stanowisko kierownika robót w forcie wannowskim. Z teorii wiedziałem, że działa do skrzydłowego ostrzału przejść ustawione są w betonowe kaponiery. W forcie wannowskim kaponier nie było. Mówiliśmy o tym z Głazenappem na wydziale inżynieryjnym. Zapytałem, czy jest gdzieś projekt kaponiery. Generał zaproponował mi, żebym sam zrobił projekt. Na zwykłym papierze narysowałem plan, nie zwracając uwagi na powiązanie go z otaczającym terenem. Jakoś nakreśliłem to na nowo atramentem i zaniosłem generałowi. Ten bez żadnych dyskusji napisał: „zatwierdzam”. Dziwił mnie taki lekki stosunek do pracy, gdyż w akademii profesorowie mieli surowe wymagania.

BRAMA LUBELSKA

Zaczęto ściągać wielkie siły wojska; na początku września przybyło 28 haubic fortecznych kal. 150 mm, ulokowano tu również kompanię aeronautyczną z 2 balonami na uwięzi. Pod koniec miesiąca w Iwangorodzie było już 90 dział różnych typów i kalibrów. Prace na zaniedbanych fortyfikacjach trzeba było przerwać wskutek natarcia wojsk niemieckich i austro-węgierskich. Ich celem było zdobycie przepraw na Wiśle i Wieprzu. W natarciu uczestniczyła m.in. I Brygada Legionów Józefa Piłsudskiego (w ramach armii gen. Victora Dankla). Legioniści pod wsią Laski 23 – 26.10.1914 r. wytrzymali silny ostrzał artyleryjski z fortów dęblińskich. 9.10.1914 Niemcy bombardowali twierdzę z artylerii, zaś chwilę później rzucili piechotę do szturmu czołowego na forty.

BRAMA LUBELSKA OD STRONY WISŁY

Zostali odparci i okopali się na linii obronnej 1-2 km od pierścienia twierdzy. 10.10.1914 r. odbył się zacięty pojedynek artyleryjski między fortem Wannowskiego a artylerią niemiecką i austriacką. Rosjanie próbowali przerzucać posiłki z prawego brzegu na lewy, w postaci grupy gen. Mrozowskiego. Do 20.10 trwały ostre walki, fragmenty przedpola lewobrzeżnych fortów zostały zatopione przez obrońców. W betonowych kazamatach fortów było bezpiecznie, co opisał Jan Ragino : Pod ziemią w betonowym kazamacie było cicho. Elektryczna lampka skąpo oświetla niziutką celę z niebielonymi ścianami. Na ścianie mapa z chorągiewkami, niepomalowany stolik, kilka taboretów i kilka aparatów telefonicznych. Budiłowicz z popowską wymową na „o” rozmawia przez telefon, opowiadając sytuacje z wojskowego doświadczenia, które miały miejsce w czasie wojny japońskiej. On nie śpi trzecią noc, ale nie widać po nim zmęczenia.

ZACHOWANY MOST DO BRAMY LUBELSKIEJ

Dzięki udanym desantom z prawego brzegu przewaga liczebna Rosjan na pierwszej linii osiągnęła dwukrotność sił austriackich w piechocie i trzykrotność w artylerii. Wykorzystując potężne wsparcie własnych dział piechota rosyjska coraz śmielej atakowała pozycje austriackie. Po potężnym natarciu rosyjskim 25 października Dankl postanowił się wycofać, kończąc bitwę o Dęblin. W wyniku dwutygodniowych walk poległo po obu stronach ok. 100 tys. ludzi.

BRAMA LUBELSKA OD FRONTU

Po dziś dzień istnieje cmentarz wojskowy w Bąkowcu przy stacji kolejowej oraz zapomniany cmentarz niemiecki w Kępicach. Twierdza obroniła się, mimo tak słabego stanu przygotowań. Od maja 1915 r. Rosjanie wzmocnili umocnienia polowe na przedpolu twierdzy, wzmacniając je betonowymi bunkrami, na lewym brzegu utworzono główne grupy bojowe : Gniewoszów, Bąkowiec i Mozolice. Ich siła polegała na betonowych schronach zdolnych do prowadzenia ognia bocznego. Stanowiska łączyła sieć telefoniczna, drogi i linie kolejowe. Dodatkowo poszczególne forty prawobrzeżne z cytadelą łączyła kolejka wąskotorowa. Szefem sztabu twierdzy został płk. Prokopowicz, twierdza zyskała uzbrojenie w postaci 350 dział i działek oraz 200 karabinów maszynowych. Najnowocześniejszym obiektem pozostawał fort Wannowskiego.

25 lipca 1915 r. z powodu klęski frontowej gen. Schwarz dostał rozkaz przygotowania twierdzy do ewakuacji, następnego dnia zbombardowały ją ciężkie niemieckie moździerze 305 mm. 4 sierpnia w związku z przekroczeniem Wisły przez Niemców pod Ryczywołem Rosjanie rozpoczęli systematyczne niszczenie lewobrzeżnych fortów i schronów polowych, zatopiono flotyllę rzeczną w porcie koło fortu Gorczakow, wiele elementów cytadeli również wysadzono.

KAPONIERA CYTADELI OD STRONY WISŁY

Jeszcze 4 sierpnia do twierdzy wkroczyli Niemcy i Austriacy. Podzielili się obszarem twierdzy : cytadela z lunetami dla Niemców, zaś Austriacy zajęli wszystkie elementy twierdzy na lewym brzegu. W 1917 r. w koszarach na Zajezierzu ulokowano 6 pułk legionów Legionów z Brygady gen. Hallera. Tam też doszło do buntu oddziału przeciwko Niemcom podczas kryzysu przysięgowego; żołnierze zostali rozbrojeni przez niemieckie oddziały szturmowe i wysłani do fortu Pikulice w twierdzy Przemyśl. Od listopada 1918 r. w twierdzy urzędowało już Wojsko Polskie. W 1920 r. w twierdzy stacjonowała część sił użytych później do decydującego natarcia przeciwko bolszewikom, słynnego „manewru znad Wieprza”.

BRAMA WEJŚCIOWA FORTU II MIERZWIĄCZKA (NA PRAWYM BRZEGU WISŁY) CZERWIEC 2011

Podczas II wojny światowej, w latach 1941 – 1944 na terenie twierdzy funkcjonował jeden z największych niemieckich obozów jenieckich w Europie Stalag 307, przewidziany dla 125 tys. jeńców. Otwarto go w lipcu 1941 r. zaraz po rozpoczęciu wojny niemiecko-sowieckiej. Zajmował cytadelę dęblińską, fort VII „Głusiec” oraz przedpole reduty generała Józefa Zajączka. Początkowo przebywali tam głównie jeńcy sowieccy i Francuzi, od jesieni 1943 r. internowani Włosi. Wskutek fatalnych warunków sanitarnych w wilgotnych fortach, wycieńczającej pracy, głodu, chorób i egzekucji zmarło ok. 80 tys. więźniów, głównie żołnierzy sowieckich i włoskich. Od lutego 1944 r. Stalag 307 przemianowano na Oflag 077. Obóz zdobyła Armia czerwona 26 lipca 1944 r., zajmując cały teren twierdzy.

WAŁY FORTU II MIERZWIĄCZKA, CZERWIEC 2011

Na cytadeli ulokowano jednostkę – być może batalion NKWD. W dniach 28.07 – 6.08.1944 r. zołnierze I Armii LWP gen. Zygmunta Berlinga wylądowali na lewym brzegu Wisły pod Dęblinem w rejonie wsi Głusiec, skąd zostali odparci z krwawymi stratami. Był to fragment operacji desantowej która powiodła się pod Warką i Magnuszewem, gdzie udało się uchwycić przyczółki nad rzeką. Obecnie dobrze zachowane są fragmenty cytadeli, fort II Mierzwiączka oraz elementy fortu Wannowskiego. Z pozostałych fortów przetrwały jedynie szczątki. Na cmentarzu komunalnym można obejrzeć zbiorową mogiłę zamordowanych w Stalagu 307 jeńców sowieckich. Czerwonoarmiści stacjonowali w cytadeli dęblińskiej do 1957 r., gdy zastąpili ich saperzy z LWP. Okres garnizonu sowieckiego był czasem absolutnej dewastacji twierdzy, włącznie z nielegalnym wytwarzaniem bimbru i czarnorynkowym handlem z miejscową ludnością. W latach 1964-1968 ostatnim akordem dewastacji była rozbiórka byłej cerkwi – po 1918 r. kościoła garnizonowego twierdzy, na skutek decyzji komitetu miejskiego PZPR oraz działań Głównego Zarządu Politycznego Wojska Polskiego.

Paweł Brudek