Mazowsze

Pochodzenie nazwy „Mazowsze" ginie w pomroce dziejów i do tej pory nie udało się w sposób ostateczny ustalić ani jej znaczenia ani pochodzenia. Powstało na ten temat szereg teorii ale nie ma tu miejsca by szerzej zająć się tym tematem. Bez względu na to jak było naprawdę zagadkowość tej nazwy wskazuje jednoznacznie na jej archaiczny rodowód. Nazwa Mazowsza pojawia się po raz pierwszy w źródłach z XI wieku.. O plemieniu Mazowszan wspomina ruski kronikarz Nestor. Już zapewne za czasów Mieszka I Mazowsze było częścią państwa Polan ale pierwsze ważkie wydarzenia historyczne związane z regionem, o których można coś więcej powiedzieć łączą się z kryzysem państwa polskiego po śmierci króla Mieszka II. Wówczas to możnowładca Masław – jak chce Gall Anonim, cześnik królewski – zdołał oderwać Mazowsze od reszty Polski pogrążonej wówczas w zamęcie wewnętrznym i utworzyć samodzielne państwo na okres ponad 10 lat, zanim nie został pokonany przez Kazimierza Odnowiciela. W państwie piastowskim Mazowsze leżało na uboczu głównych wydarzeń ale mimo to w pewnych okresach odgrywało istotną rolę. Za czasów Władysława Hermana faktyczny ośrodek decyzyjny kraju znalazł się w Płocku gdyż książę właśnie ten gród sobie upodobał i też w miejscowej katedrze został pochowany podobnie jak jego syn Bolesław Krzywousty zmarły w 1138 roku – jak tego chce tradycja w Sochaczewie.

Wraz ze śmiercią tego władcy rozpoczyna się w historii Polski okres rozbicia dzielnicowego. Z pośród pięciu synów Mazowsze wraz z Kujawami przeznaczył Krzywousty najstarszemu synowi z drugiego małżeństwa Bolesławowi Kędzierzawemu. Od tego momentu rozpoczyna się kilkusetletnia historia Księstwa Mazowieckiego.

Kędzierzawy nie został jednak protoplastą mazowieckiej linii Piastów ale był nim najmłodszy z synów Krzywoustego, urodzony zapewne jako pogrobowiec, Kazimierz Sprawiedliwy, który z książątka na Wiślicy wyrósł na pierwszego Piasta i skupił w swym ręku rozległe państwo złożone z Małopolski i Mazowsza. To ostatnie zajął po szybkiej śmierci swego bratanka. Dzielnicę mazowiecko-kujawską objął po nim młodszy z dwóch synów, Konrad – jeden z czołowych książąt dzielnicowej Polski, który zasłynął tym, że w roku 1226 sprowadził do Polski Zakon Krzyżacki i osadził go w Ziemi Chełmińskiej by ten bronił północnych granic jego księstwa przed groźnymi najazdami pogańskich Prusów, z którymi sam nie umiał sobie poradzić. Zabezpieczywszy się od tej strony mógł Konrad resztę swego burzliwego panowania przeznaczyć na walkę o umocnienienie w stołecznym Krakowie, która ostatecznie nie przyniosła mu trwałych rezultatów. Mimo to w szczytowym okresie konradowe władztwo było rozległe i obejmowało prócz Mazowsza i Kujaw tereny po Sieradz na południowym – zachodzie i Nakło nad Notecią na północy oraz Drohiczyn na wschodzie. Stanowiło więc groźnego rywala dla głównego konkurenta jakim było państwo Henryków Śląskich.

Po śmierci Konrada Mazowieckiego w 1247 roku zapoczątkowane przez niego linie Piastów; kujawska i mazowiecka poszły odrębnymi drogami a jego księstwo uległo podziałowi między synów. Mazowszem władał odtąd Ziemowit I, który stracił życie w dramatycznych okolicznościach w 1262 roku czasie napadu litewskiego na gród w Jazdowie. XIII – wieczne Mazowsze coraz bardziej oddalało się od spraw ogólnopolskich, pustoszone przez najazdy Jaćwingów i Litwinów, wewnętrzne walki książąt, skutkujące coraz większym zacofaniem ekonomicznym i pogłębianiem różnic cywilizacyjnych względem innych dzielnic polskich. Księstwo nie ustrzegło się też podziałów – w pewnym momencie składało się aż z trzech terytoriów – co jednak w porównaniu z rozdrobnionym Śląskiem nie wydaje się tak dużo. Książęta mazowieccy rządzili twardą ręką. Byli to nieodrodni potomkowie groźnego Konrada, gwałtowni i popędliwi ale nie brakowało wśród nich władców wybitnego formatu mających osiągnięcia i zasługi dla władanego przez siebie księstwa.

Wraz z odradzaniem się Królestwa Polskiego Mazowsze zyskiwało na znaczeniu jako obszar gdzie krzyżowały się wpływy polskie, litewskie, krzyżackie i czeskie. Pozostało jednak poza jednoczoną przez Łokietka Koroną jako faktycznie udzielne księstwo pomijając okres zależności wasalnej Mazowsza płockiego od Czech. Dopiero w 1351 roku władający ówczesnym Mazowszem synowie księcia czerskiego Trojdena I złożyli hołd lenny królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Nie akceptując jednak Andegawenów na tronie polskim książę Ziemowit III nie złożył królowi Ludwikowi hołdu po śmierci ostatniego Piasta i uczynił swe państwo całkowicie suwerennym. Wybitny ten władca choć znany z surowości zasłużył się bez wątpienia jako znakomity gospodarz i administrator. Mazowsze otoczone przez silniejszych sąsiadów nie mogło sobie jednak pozwolić na zbyt długi okres niezależności, w związku z tym synowie Ziemowita III – Janusz I Starszy i Ziemowit IV składali już hołdy lenne królom polskim choć nie rezygnowali z samodzielnej polityki myśląc także o zdobyciu korony, o którą szczególnie starał się drugi z braci. Ostatecznie więzi Mazowsza z Polską utrwaliły się mimo zdarzających się nieporozumień i tak widzimy obydwu książąt z hufcami rycerstwa mazowieckiego na grunwaldzkim polu 15 lipca 1410 roku, walczących po stronie Jagiełły.

Potomstwo obu braci władało jeszcze Mazowszem przez ponad stulecie ale stopniowe wymieranie poszczególnych linii mazowieckich Piastów skutkowało kolejnymi inkorporacjami pozostających w ich rękach księstw do Korony. Naprzód Rawskiego, w 1462 roku a następnie Płockiego, w 1495 roku. Najdłużej odrębność zachowało Mazowsze warszawskie rządzone przez potomków Janusza I. Koniec odrębności księstwa przyszedł wraz z tajemniczą śmiercią dwóch ostatnich Piastów mazowieckich Stanisława i Janusza III. I tak w 1526 roku, mimo oporu sejmu mazowieckiego, król Zygmunt Stary dokonał ostatecznej inkorporacji Mazowsza do Korony.

Mimo utraty odrębności XVI -wieczne Mazowsze gwałtownie awansuje w hierarchii poszczególnych dzielnic polskich. Wraz z utworzeniem Rzeczypospolitej Obojga Narodów Mazowsze nagle znalazło się w centrum wspólnego państwa polsko-litewskiego. Coraz częściej na zamku warszawskim zaczęły się zbierać sejmy walne Rzeczypospolitej a po śmierci Zygmunta Augusta pola wolskie pod Warszawą stały się miejscem elekcji królów polskich. Z Warszawą związani byli też ostatni przedstawiciele dynastii Jagiellonów. To właśnie Mazowsze stało się odprawą wdowią królowej Bony, która przebywała tu wraz ze swymi córkami w tym z Anną Jagiellonką. Przyszłą stolicę odwiedzał‚ też Zygmunt August i tu przeżył‚ swój ostatni głośny romans z mieszczką Barbarą Giżanką. Na przełomie XVI i XVII w. Warszawa stała się siedzibą monarchy gdy król Zygmunt III Waza przeniósł tu swoją siedzibę z Wawelu. Od tego czasu miasto stało się faktyczną stolicą państwa. Tu koncentrowało się życie polityczne Rzeczypospolitej, więc Warszawa zaczęła przyciągać rody magnackie i dygnitarzy państwowych.

Ale obok stolicy było i inne Mazowsze, zamieszkane przez gwarną i rojną szlachtę zagrodową szczególnie liczną w zaściankach skoncentrowanych głównie w rejonie Ciechanowa, Płocka, Mławy czy Łomży. To ona tworzyła charakterystyczny koloryt społeczny tej ziemi, którą uzupełniali między innymi osadzeni w Puszczy Zielonej Kurpiowie - wolni chłopi królewscy, którzy jako nieliczni przedstawiciele swojego stanu w dawnej Polsce mieli prawo posiadania broni palnej.

Mazowsze rozwijało się pomyślnie jak reszta ziem polskich do czasów Potopu Szwedzkiego, który przyniósł katastrofalne zniszczenia i regres cywilizacyjny w kraju. Wiele miast, twierdz, rezydencji zostało zburzonych lub poważnie uszkodzonych. Nastał kres świetności średniowiecznych warowni takich jak choćby zamek w Czersku. Podobnie niełaskawa okazała się Wielka Wojna Północna na początku kolejnego stulecia. I wreszcie to na ziemi mazowieckiej rozegrał się ostatni akt dramatu dziejów Rzeczypospolitej - ostatnia elekcja królewska, uchwalenie Konstytucji 3 Maja, upadek Insurekcji Kościuszkowskiej.

Po trzecim rozbiorze w 1795 roku Mazowsze zostało podzielone między Prusy i Austrię a od 1807 roku znalazło się w granicach utworzonego pod egidą Napoleona Księstwa Warszawskiego. Zgodnie z ustaleniami Kongresu Wiedeńskiego tereny Mazowsza stały się częścią Królestwa Polskiego połączonego unią z Rosją .

Wielkim doświadczeniem historycznym stały się powstania narodowe w XIX wieku, w których mieszkańcy Mazowsza wzięli liczny udział płacąc za to represjami i zsyłkami na Sybir. Szereg miast mazowieckich zostało ukaranych przez carat utratą praw miejskich za poparcie Powstania Styczniowego. Los taki spotkał między innymi Czersk, dawną stolicą Księstwa Mazowieckiego.

Rozrastała się też Warszawa. Mimo uczynienia z niej rosyjskiej twierdzy co hamowało rozwój miasta stała się niekwestionowanym liderem wśród głównych ośrodków miejskich ziem polskich.

I wojna światowa przyniosła w 1918 roku upragnioną niepodległość, którą zaraz u jej progu trzeba było bronić przed inwazją bolszewicką powstrzymaną na wschodnich przedpolach Warszawy w sierpniu 1920 roku. W okresie międzywojennym Warszawa stała się już nie tylko faktyczną ale także konstytucyjną stolicą Rzeczypospolitej. Jej funkcja z całą pewnością przyczyniła się do rozwoju całego regionu choć dało się zauważyć ogromną różnicę między aglomeracją warszawską, z rozwiniętym przemysłem i infrastrukturą komunikacyjną a resztą Mazowsza, która pozostawała przeważnie rolnicza. W II RP historyczny obszar Mazowsza podzielony był administracyjnie między województwa Warszawskie, Białostockie i Lubelskie przy czym sama stolica miała status miasta wydzielonego.

Bolesne ślady pozostawiły po sobie tragiczne lata II wojny światowej. Mogiły żołnierskie przypominają o bitwach września 1939 roku i bojach partyzanckich. Cmentarz w Palmirach jest jednym ze świadectw zbrodni hitlerowskiego okupanta na Narodzie Polskim. Największym bez wątpienia wydarzeniem wojennego dramatu na ziemi mazowieckiej jest Powstanie Warszawskie po upadku, którego stolica Polski została obrócona w morze ruin. Nie był to jednak koniec niepodległościowych zmagań na tych terenach. Północne Mazowsze wraz z sąsiednim Podlasiem były obszarami gdzie najdłużej w latach powojennych trwał zbrojny opór przeciw komunistycznej dyktaturze.

Jak widać historia Mazowsza ściśle powiązana z losami całej Polski będąc jej integralną i jakże istotną częścią ma też swoją niepowtarzalną specyfikę mającą przełożenie na szczególny charakter tego regionu. Jest to wreszcie ziemia, z którą związanych było wielu wybitnych Polaków by tylko wymienić kilka nazwisk jak choćby : Zygmunt Krasiński, Fryderyk Chopin, Józef Chełmoński, Cyprian Kamil Norwid, Teofil Lenartowicz, Oskar Kolberg, Piotr Wysocki...

A jakie jest Mazowsze współczesne?

Czym może zadziwić lub zaskoczyć? Co na nim można odnaleźć? Jaki posiada w sobie potencjał ? Jakie miejsce zajmuje w dzisiejszej Polsce? Jakie posiada szanse w obecnej rzeczywistości?

Na te oraz inne pytania na temat naszej "małej ojczyzny" postarajmy się odpowiedzieć odkrywając dawne i dzisiejsze zagadki Mazowsza, do których poznania zapraszamy wspólnie ze Stowarzyszeniem Miłośników Ziemi Mazowieckiej "Masław".

Damian Kosiński